Trends en ontwikkelingen

In dit hoofdstuk beschrijven we de demografische, economische, sociaal-culturele, ecologische, technologische en politieke ontwikkelingen die van invloed zijn op NS. In het hoofdstuk Onze strategie staat hoe we hierop inspelen.

Krapte op de arbeidsmarkt

De Nederlandse arbeidsmarkt is al meer dan een jaar uitzonderlijk krap. In de zomer bereikte dat een recordhoogte met 143 vacatures op 100 werklozen. Veel bedrijven en organisaties werden overvallen door de omvang van deze krapte, ook NS. Inmiddels is de krapte een beetje afgenomen, maar deze daling geldt niet voor alle sectoren: in de zorg, het vervoer en het onderwijs werd de krapte in de tweede helft van het jaar zelfs nog iets groter. Deze arbeidsmarktkrapte had voor NS grote gevolgen. In 2022 leidde een tekort aan hoofdconducteurs en machinisten, aanhoudend hoge werkdruk en een hoog ziekteverzuim tot noodzakelijke afschaling van onze dienstregeling. Ondanks dat we alles op alles zetten om de impact van deze tekorten op reizigers en onze collega’s tot een minimum te beperken, ondervonden zij hier veel hinder van. Ook in 2023 blijven we ons volop inzetten om de tekorten in te lopen.

Economische ontwikkelingen en prijsstijgingen

Het afgelopen jaar werden meerdere inflatierecords verbroken. In september 2022 steeg de inflatie zelfs naar 14,5%. In 2022 stegen de cao-lonen gemiddeld met 3,2 procent ten opzichte van 2021, de grootste toename sinds 2008, maar de inflatie was flink hoger en veel bedrijven kunnen deze slechts beperkt compenseren. De prijzen van grondstoffen en energiebronnen stegen sterk. Deze prijsstijgingen werden versterkt door de oorlog in Oekraïne.
Deze economische ontwikkelingen kunnen de betaalbaarheid van ons product aan de reizigers onder druk zetten. Het treinkaartje is in 2023 gemiddeld 4,3% duurder dan in 2022. Losse reizen stijgen met 5,5%, abonnementen waarmee onbeperkt op een traject of het hele land gereisd kan worden dalen 2,4%. Daarnaast kan een krimp van de economie leiden tot minder reizigers.

Impact corona op reispatronen en financiën

Na de lockdown begin 2022 is Nederland sinds april weer ‘open’. Toch zijn veel effecten van de pandemie blijvend, waaronder de impact op hoe mensen reizen. We zien reizigers terugkomen, maar wel in mindere mate en in andere patronen. In het weekeinde zien we bijna evenveel reizigers als voor de coronapandemie maar doordeweeks blijven we steken rond de 75% ten opzichte van 2019. NS ziet dat forensen vaak op dinsdag en donderdag naar kantoor gaan en op die dagen kiezen voor reizen in de hyperspits. Het spreiden van reizigers lijkt hiermee een nog grotere uitdaging.
NS is financieel hard geraakt door de coronacrisis. In 2020 en 2021 was sprake van een negatief onderliggend resultaat en ook in 2022 was dat het geval. Tot en met 2022 werd het verlies deels gecompenseerd door de beschikbaarheidsvergoeding (BVOV) van de overheid. In 2023 komt hiervoor een transitieregeling van het ministerie van IenW in de plaats. De vergoeding voor vervoerders is onder deze regeling gemaximeerd en biedt daarmee minder bescherming dan de BVOV-regeling. NS houdt er rekening mee dat deze transitieregeling in 2023 de financiële verliezen niet geheel dekt en dat jaar verlieslatend afsluit.

Bijdrage duurzaam vervoer aan klimaatdoelen

Ondanks tal van maatregelen gebeurt er nog te weinig om de klimaatdoelen in Nederland te halen. Dat blijkt uit de Klimaat- en Energieverkenning van het Planbureau voor de Leefomgeving van afgelopen jaar. De tijd om de juiste beslissingen te nemen wordt steeds korter. Als we er in slagen om de wereldwijde CO₂-uitstoot richting 2030 ongeveer te halveren, kunnen we de opwarming onder de 1,5 graden houden. Als die uitstoot de komende jaren echter blijft stijgen, brengt dat de wereld juist op koers voor een opwarming richting 3 graden of meer. Het belang van de verduurzaming van mobiliteit is evident gezien de lagere CO₂-uitstoot van duurzame vervoermiddelen. Reizen met de trein is onderdeel van de oplossing en NS wil bijdragen aan het verduurzamen van de mobiliteit.

Bevolkingsgroei, bevolkingssamenstelling en reisgedrag

De Nederlandse bevolking groeit richting 2035 naar verwachting naar bijna 19 miljoen inwoners. Dat zijn er ruim 1 miljoen meer dan begin 2022. Bijna 70 procent van die groei vindt plaats in gemeenten met tenminste 100.000 inwoners. Tegelijkertijd verandert de bevolkingssamenstelling. Omdat de gemiddelde levensverwachting blijft toenemen, wordt het aandeel 70-plussers groter: in 2040 is bijna 20% van de bevolking 70 jaar of ouder. De werkzame beroepsbevolking neemt nu nog licht toe, maar neemt na 2030 af. Deze ontwikkelingen hebben impact op de omvang en samenstelling van de mobiliteitsvraag: in stedelijke gebieden neemt de vraag toe en de vergrijzing kan onder andere leiden tot een relatieve toename van sociaal-recreatieve reizen.
De bevolkingsgroei leidt ook tot een woningbouwopgave: tot en met 2030 moeten er 100.000 woningen per jaar worden bijgebouwd om aan de vraag te voldoen. De woningbouwopgave gaat hand in hand met een mobiliteitsopgave: de nieuwe woningen moeten goed bereikbaar zijn. Hiervoor heeft de overheid € 7,5 miljard aan het Mobiliteitsfonds toegevoegd. Een groot deel van dit geld wordt besteed aan verbeteren van het openbaar vervoer.

Ontwikkelingen in de mobiliteitsmarkt

Vanuit onder andere de overheid en nieuwe spelers op de mobiliteitsmarkt is veel aandacht voor Mobility as a Service (MaaS) en de opkomst van deelvervoer (zoals e-bikes, fietsen, scooters, auto’s en in de toekomst mogelijk elektrische steps). De ontwikkeling kent meerdere kanten: de populariteit én het aanbod groeit lokaal en steeds meer apps maken gebruik eenvoudiger. Tegelijkertijd ervaren gemeentes ook hinder van verkeerd geparkeerde vervoersmiddelen, neemt het particuliere autobezit nog maar weinig af en neemt het gebruik van deelvervoer nog geen vlucht.
Ook internationaal is er een toenemende interesse voor treinreizen. Door de groeiende wens om duurzamer te reizen, versterkt door grote drukte op Schiphol en het grotere aanbod van reisorganisaties, reisden afgelopen jaar meer mensen met de internationale trein dan voor de coronapandemie.

Technologische ontwikkelingen in en om de trein

In en om de trein zien we ook volop (technologische) innovaties die van invloed zijn op NS en op onze partners in de spoorsector. NS bekijkt structureel welke kansen zes relevante (technologische) ontwikkelingen bieden: kunstmatige intelligentie, 3D printen, 5G, sensoriek, extended reality, en process mining. Deze ontwikkelingen kunnen bijvoorbeeld besluitvormingsprocessen versnellen en verrijken en het onderhoud en rijden van de treinen versnellen. Daarnaast kunnen ERTMS en Automatic Train Operation (ATO) ertoe leiden dat er nog meer treinen kunnen rijden op het toch al drukke Nederlandse spoor, de reistijd wordt verkort en de veiligheid wordt verbeterd.

De grootste kansen en bedreigingen voor NS

Relevante trends en ontwikkelingen bevatten een aantal grote kansen, maar ook bedreigingen voor NS. Hieronder de belangrijkste:

Kansen:

• Urgentie schoon en duurzaam vervoer – de gevolgen van klimaatverandering tonen het belang om nog ambitieuzer te zijn en echt tot actie over te gaan. We moeten onze mobiliteit verduurzamen; de urgentie is overduidelijk. De trein is het duurzaamste vervoermiddel voor langere afstanden. NS wil en kan onderdeel zijn van de oplossing voor de klimaatproblematiek.

• Investeringen in het openbaar vervoer en (spoor)infrastructuur – om alle nieuwe woningen (duurzaam) bereikbaar te maken heeft het Rijk forse investeringen aangekondigd. Dat kan de capaciteit en bereikbaarheid van openbare vervoer flink vergroten. Rond stations gaat komende jaren flink gebouwd worden. De nieuwe bewoners kunnen direct met de trein en andere duurzame vervoersmiddelen reizen.

• Technologische ontwikkelingen in en om de trein - technologie ontwikkelt zich razendsnel. Innovaties kunnen onze dienstverlening en interne processen verbeteren en reizen met de trein aantrekkelijker maken.

Bedreigingen:

• Krapte op de arbeidsmarkt - er zijn meer vacatures dan werklozen in Nederland. Het is een uitdaging om op de krappe arbeidsmarkt voldoende personeel te vinden voor het rijden van onze treinen en huidige medewerkers te behouden.

• Anders reizen na corona - de reispatronen zijn sinds corona veranderd: met name forensen reizen minder en als ze reizen doe ze dat vaker op dinsdag en donderdag. De treinen worden daarnaast sneller als (te) druk ervaren. Deze verandering in reispatronen heeft impact op onze inkomsten, dwingt ons op de kosten te letten en legt druk op onze ambitie om voor de reiziger een altijd passende dienstregeling te bieden.

• Betaalbaarheid - door de hoge inflatie en hoge energieprijzen hebben veel mensen minder te besteden maar wordt ook het rijden van treinen duurder. Dit zet een betaalbaar treinkaartje onder druk.